នៅចុងសតវត្សរ៍ទី ១៣ ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបានក្លាយជាស្ថាប័នអប់រំដ៏មានឥទ្ធិពលមួយដែលបានចូលរួមយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការផ្ដល់នូវចំណេះដឹងផ្លូវលោកនិងផ្លូវធម៌ដល់ប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជា ក៏ដូចជាប្រជាពលរដ្ឋនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍មួយចំនួនផងដែរ។ ជាក់ស្ដែងក្រៅពីការសកម្មភាពផ្នែកសាសនា វត្តអារាមត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមជ្ឈមណ្ឌលសិក្សាដ៏ពេញនិយមមួយនៅក្នុងសង្គមខ្មែរអស់ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ។ គោលបំណងសំខាន់នៃសាលាវត្តគឺដើម្បីផ្តល់ចំណេះដឹងទូទៅទាក់ទងនឹងជីវិតនិងសង្គមដូចជាសីលធម៌ សាសនា វប្បធម៌ អក្សរសាស្ត្រ តារាវិទ្យា ប្រវត្តិសាស្រ្ត សិល្បៈ នយោបាយ ច្បាប់ ស្ថាបត្យកម្ម និងវិជ្ជាជីវៈផ្សេងៗទៀត។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងអស់មិនថាក្រុមគ្រួសាររាជវង្ស មន្ត្រីរាជការ កសិករ អ្នកមាន ឬអ្នកក្រទេគឺបានបញ្ជូនកូនចៅរបស់ពួកគេឱ្យទៅទទួលការអប់រំនៅវត្តអារាម ដែលមានព្រះសង្ឃជាអ្នកបង្ហាត់បង្រៀន។ ប្រជាពលរដ្ឋបានមកសិក្សានូវវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបរបស់ខ្លួនតាមរយៈកំណាព្យ សុភាសិត ពាក្យស្លោក ច្បាប់ ប្រពៃណី និងអក្សរសិល្បិ៍ដូចជារឿងរាមកេរ្ដ៍ និងរឿងព្រេងនិទានផ្សេងៗទៀតដែលភាគច្រើនត្រូវបានគេចងគ្រងជាពាក្យកាព្យ។

រយៈពេលម្ភៃឆ្នាំដំបូងនៃការគ្រប់គ្រងរបស់អាជ្ញាធរបារាំងមកលើកម្ពុជា ក្រុមបញ្ញវន្តភាគច្រើនបានយល់ថា បារាំងហាក់ដូចជាមិនសូវយកចិត្តទុកដាក់និងមានភាពស្ទាក់ស្ទើរក្នុងការធ្វើឱ្យប្រសើរឡើងនូវវិស័យអប់រំកម្ពុជា ពីព្រោះពួកគេយល់ថាការផ្ដល់ចំណេះដឹង គឺជាការផ្តល់អំណាចដល់ខ្មែរ ដែលអាចធ្វើឲ្យអំណាចអាណានិគមរបស់ពួកគេចុះខ្សោយ។[i] រហូតដល់ដើមស.វទី ២០ ទើបអាណាព្យាបាលបារាំងបានចាប់ផ្ដើមធ្វើទំនើបកម្មប្រព័ន្ធអប់រំកម្ពុជា ដោយបញ្ចូលកម្មវិធីសិក្សាថ្មីៗ ដែលមានលំនាំបែបបទតាមប្រព័ន្ធអប់រំរបស់បារាំង។[ii] ប្រជាប្រិយភាពនៃប្រព័ន្ធអប់រំតាមវត្តអារាម បានផ្តល់ផលវិបាកមួយចំនួនដល់អាជ្ញាធរបារាំងក្នុងការធ្វើកំណែទម្រង់នេះផងដែរ។ សាលាវត្តត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមជ្ឈមណ្ឌលសិក្សាក្នុងសហគមន៍ដ៏មានប្រជាប្រិយមួយ និងជាទីកន្លែងដែលព្រះសង្ឃមានសេរីភាពក្នុងការផ្តល់ចំណេះដឹងជាមួយនឹងការបញ្ចូលការអប់រំផ្នែកសាសនានិងវប្បធម៌ដល់ពលរដ្ឋខ្មែរ។[iii]

ម៉្យាងវិញទៀត ក្រុមព្រះសង្ឃដែលមានទំនោរទៅផ្នែកអភិរក្សនិយម ត្រូវបានគេឃើញជាទូទៅថាតែងតែធ្វើការជំទាស់ទៅនឹងគោលនយោបាយណាដែលមានផលប៉ះពាល់អវិជ្ជមានលើវប្បធម៌ និងអរិយធម៌បុរាណដែលដូនតារបស់ពួកគេបន្សល់ទុកឲ្យ។ ជាក់ស្ដែង នៅចុងឆ្នាំ​១៩៣០ ក្រុមបញ្ញវន្តខ្មែរ បានធ្វើការប្រឆាំងនឹងគោលនយោបាយមួយដែលទាក់ទងទៅនឹងការប៉ុនប៉ងធ្វើទំនើបកម្មអក្សរខ្មែរទៅជាឡាតាំង។ ព្រះភិក្ខុហែម ចៀវ សាស្ត្រាចារ្យសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ ដែលជាអ្នកប្រឆាំងដ៏លេចធ្លោមួយអង្គបានលើកឡើងថា៖ « ការធ្វើកំណែរទម្រង់នេះគឺជាការវាយប្រហារទៅលើការសិក្សារៀនសូត្រនិងកិត្តិយសគ្រូបង្រៀនតាមបែបប្រពៃណី បើទោះបីជាកំណែទម្រងនេះមិនមានបំណងអនុវត្តក្នុងការសរសេរនិពន្ធខាងផ្នែកសាសនាក៏ដោយ»។[iv] ព្រះភិក្ខុហែម ចៀវត្រូវបានអាជ្ញាធរបារាំងចាប់ខ្លួនផ្សឹក រួចបញ្ជូនខ្លួនទៅពន្ធនាគារ។ ការចាប់ខ្លួនភិក្ខុហែម ចៀវ នេះបានបង្ករឲ្យមានចលនាប្រឆំាំងមួយដែលមានឈ្មោះថា «សង្រ្គាមឆត្រ» គឺការតវ៉ាដោយសន្តិវិធីដោយក្រុមពុទ្ធសាសនិករាប់ពាន់នាក់ដើម្បីអំពាវនាវឱ្យដោះលែងភិក្ខុហែម ចៀវ។ សង្ឃបញ្ញវន្តពីរអង្គគឺសម្ដេចជួន ណាត (១៨៨៣-១៩៦៩) និងសម្ដេចហួត តាត (១៨៩១-១៩៧៥?) ត្រូវបានគេឲ្យដឹងថាក៏បានដឹកនាំក្រុមអ្នកតវ៉ាចំនួនប្រាំរយនាក់មកចូលរួមសកម្មភាពនេះដែរ។[v]

ដើម្បីបញ្ជ្រាបនូវទម្រង់ថ្មីនេះ អាជ្ញាធរបារាំងត្រូវតែស្វែងរកកិច្ចសហប្រតិបត្តិការពេញលេញមួយពីព្រះសង្ឃ ដែលជាក្រុមដ៏មានឥទ្ធិពលនៅក្នុងវិស័យអប់រំខ្មែរនាសម័យនោះ។ ដើម្បីសម្រេចបាននូវភារកិច្ចនេះ កិច្ចការសំខាន់ពីរត្រូវធ្វើក្នុងសង្គមខ្មែរគឺ កំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលរបស់ប្រទេស និងការរក្សាបរិបទដើមនៃការរស់នៅរបស់ប្រជាជន។[vi]

ផ្អែកតាមអត្ថបទរបស់លោកបណ្ឌិត សំ រ៉ានី វិស័យអប់រំកម្ពុជានៅក្នុងពេលនោះ បានប្រឈមនឹងភាពលំបាកជាច្រើនដូចជាការខ្វះខាតវិធីសាស្រ្តបង្រៀន ការគាំទ្រផ្នែកហិរញ្ញវត្ថុ និងគ្រូបង្រៀនដែលមានលក្ខណៈសម្បត្តិគ្រប់គ្រាន់។[vii] ម្យ៉ាងទៀតគ្រួសារកសិករដែលតំណាងឱ្យភាគច្រើននៃប្រជាជនកម្ពុជាមិនទុកចិត្តប្រព័ន្ធអប់រំដែលរៀបចំដោយអាជ្ញាធរអាណានិគមឡើយ។[viii] ពួកគេបានឲ្យតម្លៃទៅលើការអប់រំតាមវត្តអារាមដែលមានព្រះសង្ឃជាគ្រូបង្គោល។ កន្លងមកប្រជាជនខ្មែរភាគច្រើនយល់ថាការបញ្ជូនកូនៗ ទៅរៀនសាលាវត្តតាមសហគមន៍របស់ពួកគេ គឺការជាការធ្វើបុណ្យកុសលជាមួយព្រះពុទ្ធសាសនា។[ix] ផ្នត់គំនិតនៃការទទួលបានការអប់រំដើម្បីទទួលបាន​មុខមាត់តាមបែបបច្ចិមលោក ការរីកចម្រើនផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងការរីកចម្រើនផ្នែកសង្គម នៅជារឿងថ្មីថ្មោងនៅឡើយសម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជាពេលនោះ។[x]

មន្ត្រីបារាំងបានគូសបញ្ជាក់ថាការអប់រំតាមបែបប្រពៃណីខ្មែរត្រូវបានពឹងផ្អែកជាទូទៅលើវិធីសាស្រ្តនៃការទន្ទេញចាំជាជាងការព្យាយាមយល់អត្ថន័យ។ គ្រូបង្រៀនក្នុងស្រុកមួយចំនួន បានព្យាយាមផ្តល់ឱ្យសិស្សនូវចំណេះដឹងមិនច្បាស់លាស់របស់ពួកគេ ដោយមិនព្យាយាមធ្វើឱ្យសិស្សមានការចង់ដឹងចង់យល់ឡើយ។ សិស្សបានប្រើប្រាស់សមត្ថភាពទាំងអស់របស់ខ្លួន ដើម្បីចងចាំនូវអ្វីដែលគ្រូបានបង្រៀន ដើម្បីទទួលបានចំណេះដឹងជាមូលដ្ឋាន។ ជំនាញវិភាគបែបស៊ីជម្រៅមិនត្រូវបានលើកទឹកចិត្តប៉ុន្មានទេនៅក្នុងការអប់រំតាមបែបប្រពៃណីនេះ ដែលធ្វើអោយប្រជាជនខ្មែរក្លាយទៅជាអ្នកពូកែត្រាប់តាមជាជាងអ្នកពូកែច្នៃប្រឌិត។[xi]

នៅឆ្នាំ ១៩០៥ អាជ្ញាធរបារាំងបានរៀបចំក្រុមប្រឹក្សាកំណែទម្រង់វិស័យអប់រំក្នុងស្រុកមួយ ដើម្បីពិចារណាលើបញ្ហាទាក់ទងនឹងការអភិវឌ្ឍការអប់រំតាមបែបប្រពៃណី។ ជនជាតិខ្មែរដែលមានការអប់រំខ្ពស់និងមន្ត្រីរាជការបារាំងជាច្រើននាក់បានចូលរួមយ៉ាងសកម្មនៅក្នុងក្រុមប្រឹក្សានេះ។ ក្រុមប្រឹក្សានេះបានលើកឡើងពីភាពខ្វះខាតរបស់ប្រព័ន្ធអប់រំតាមបែបបុរាណដែលមានមូលដ្ឋាននៅក្នុងវត្តអារាមនោះជាច្រើន។ មន្រ្តីបារាំងមួយរូបគឺលោក Charles Bellan បានបញ្ជាក់ថាការអប់រំរបស់គ្រូបង្រៀនតាមវត្តអារាមមិនបានស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រដ្ឋនោះទេ:

«នៅប្រទេសកម្ពុជាកុមារទាំងអស់ត្រូវឆ្លងកាត់ការសិក្សារៀនសូត្រតាមវត្តអារាម។ ពួកគេរៀនអាននិងសរសេរនៅទីនោះហើយនោះជាវិសាលភាពរបស់ពួកគេ … ប៉ុន្តែតើព្រះសង្ឃនឹងទទួលយកនូវកំណែទម្រង់នៃការបង្រៀនថ្មីដែរឬទេ? ព្រះសង្ឃមិនបានស្ថិតនៅក្រោមអណាចនៃរដ្ឋឡើយ។ នៅលើស្ថាប័នឯករាជ្យនេះ ឥទ្ធិពលរបស់យើងត្រូវតែមានភាពប្រុងប្រយ័ត្នឲ្យបានខ្ពស់បំផុតតាមតែអាចធ្វើទៅបានដើម្បីកុំឱ្យពួកគេដឹងខ្លួនមុន»។^[xii]

ដំណើរការទំនើបភាវូបនីយកម្មរបស់អាណាព្យាបាលបារាំង បានអនុវត្តស្របតាមការធ្វើកំណែទម្រង់វិស័យអប់រំផ្នែកពុទ្ធចក្ររបស់ព្រះបាទមង្កុដ (១៨០៤-១៨៦៨)។ ព្រះបាទមង្កុដ បាននាំយកការច្នៃប្រឌិត និងប្រព័ន្ធអប់រំបែបអ៊ឺរ៉ុបមកអនុវត្តនៅក្នុងសង្គមថៃដំបូងគេបង្អស់។ ដោយសារតែព្រះអង្គបានចំណាយពេលបួសជាព្រះសង្ឃ អស់រយៈពេល ២៨ ឆ្នាំ ព្រះបាទមង្កុដ ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាព្រះមហាក្សត្រមួយអង្គដែលមានចំណេះដឹងផ្នែកភាសាបាលីដែលជាភាសាព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទយ៉ាងស្ទាត់ជំនាញ។[xiii] បន្ទាប់ពីបានឃើញភាពខុសគ្នារវាងពាក្យប្រៀនប្រដៅដែលមាននៅក្នុងគម្ពីរ និងការអនុវត្តជាក់ស្តែងនៅក្នុងសង្គមសង្ឃ បានជំរុញឱ្យព្រះអង្គបង្កើតគោលនយោបាយថ្មីមួយ ដើម្បីធ្វើទំនើបកម្មប្រព័ន្ធអប់រំផ្នែកពុទ្ធចក្រ។ ចលនានៃកំណែទម្រង់របស់ព្រះអង្គ ត្រូវបានចាប់ផ្ដើមពីចំនុចពីរសំខាន់ៗគឺ កំណែទម្រង់គោលលទ្ធិ និងកំណែទម្រង់ស្ថាប័ន។[xiv]

ដើម្បីធ្វើទំនើបកម្មពុទ្ធសាសនាថៃ ព្រះអង្គបានអនុវត្តតាមការនិយមមានហេតុផលច្បាស់លាស់នៃលោកខាងលិច ដើម្បីកាត់បន្ថយនូវជំនឿដែលមិនមែនជាពុទ្ធសាសនាមានដូចជា អបិយជំនឿ និងការជឿលើធាតុអព្ភូតហេតុនានាដែលត្រូវបានអនុវត្តនៅក្នុងសង្គមពុទ្ធសាសនាថៃអស់ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ។ ដើម្បីធ្វើទំនើបកម្មស្ថាប័នសង្ឃ ព្រះបាទមង្កុដបានអនុវត្តតាមរចនាសម្ព័ន្ធឋានានុក្រមនៃវិហារសាសនាការតូលិកនៅក្នុងទីក្រុងរ៉ូម។[xv] ព្រះអង្គបានបង្កើតរដ្ឋបាលសង្ឃ ដោយបានតែងតាំងសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជឲ្យធ្វើជាប្រមុខនៃសង្គមសង្ឃទាំងមូល និងបានបង្កើតឡើងនូវនិកាយពុទ្ធសាសនាថ្មីមួយដែលមានឈ្មោះថាធម្មយុត្តិកៈ សម្រាប់មនុស្សដែលមកពីវណ្ណៈខ្ពស់ និងមានការអប់រំខ្ពង់ខ្ពស់មកបួសក្នុងគោលបំណងដើម្បីជួយសម្រួលនិងរំលែកកិច្ចការរបស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជនៅក្នុងការគ្រប់គ្រងសង្គមសង្ឃ។ ដំណើរការនៃការធ្វើទំនើបភាវូបនីយកម្មរបស់ព្រះបាទមង្កុដបានបន្តរហូតដល់រជ្ជកាលនៃព្រះបាទចូឡាឡុងកន។ ក្នុងរាជព្រះបាទចូឡាឡុងកន វិស័យអប់រំផ្នែកពុទ្ធចក្រទទួលបានការរីកចម្រើនគួរឲ្យគត់សម្គាល់ ចាប់តាំងពីពីព្រះមហាក្សត្របានសាបព្រោះនូវប្រព័ន្ធអប់រំតាមបែបសម័យទំនើប និងបានផ្លាស់ប្តូរវត្តអារាមទាំងឡាយទៅជាសាលារៀន ដែលអនុញ្ញាតឱ្យព្រះសង្ឃក្លាយទៅជាគ្រូបង្រៀន។[xvi]

ដោយសម្លឹងឃើញពីភាពស្រដៀងគ្នារវាងវប្បធម៌ពុទ្ធសាសនាថៃនិងខ្មែរ អាណាព្យាបាលបារាំងបានចាប់ផ្ដើមអនុវត្តប្រព័ន្ធអប់រំតាមបែបសម័យទំនើបទៅសង្គមខ្មែរ ស្រដៀងនូវអ្វីដែលព្រះបាទមង្កុដ និងព្រះបាទចូឡាឡុងកនបានអនុវត្តនៅក្នុងការធ្វើទំនើបកម្មវិស័យអប់រំថៃដែរ។

ជំហានដំបូងនៃគោលនយោបាយកំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធសិក្សារបស់អាណាព្យាបាលបារាំង បានចាប់ផ្តើមដាក់បញ្ចូលនូវកម្មវិធីសិក្សាថ្មីតាមបែបបារាំង-ខ្មែរ ដោយផ្អែកទៅលើកម្មវិធីសិក្សាដែលចងក្រងដោយលោក E. Ménétrier ជាជនជាតិបារាំងដែលអាចនិយាយភាសាខ្មែរបាននិងជាអ្នកយល់ដឹងច្រើនអំពីជំនឿនិងការប្រតិបត្តិរបស់ជនជាតិខ្មែរ។ ជាពិសេសគាត់បានយល់ពីតម្រូវការដ៏ចាំបាច់របស់ពុទ្ធសាសនិកខ្មែរ ដែលជាអ្នកទាមទារចង់បានការធានាថាព្រះពុទ្ធសាសនា ជាពិសេសនៅក្នុងវិស័យអប់រំសីលធម៌របស់ខ្លួន មិនគួរត្រូវបានសម្របសម្រួលដោយការវិវត្តន៍ថ្មីឡើយ។[xvii] ដើម្បីជៀសវាងបញ្ហាណាមួយជាមួយបញ្ញវន្តខ្មែរដែលមានទំនោរទៅខាងអភិរក្សនិយមនោះ ភាសាខ្មែរត្រូវបានគេជ្រើសរើសជាភាសាគោលនៅក្នុងប្រព័ន្ធសិក្សាថ្មីមួយនេះ។ ព្រះសង្ឃដែលជាគ្រូបង្រៀន បានចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងការចងក្រងសៀវភៅកម្មវិធីសិក្សា ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងវគ្គបណ្ដុះបណ្ដាលសីលធម៌។[xviii] ក្រៅពីការអប់រំសីលធម៌ មុខវិជ្ជាវិទ្យាសាស្ត្រដូចជា វិទ្យាសាស្ត្រ គណិតវិទ្យា ជីវវិទ្យា ប្រវត្តិសាស្រ្ត ភូមិសាស្ត្រ ។ល។ ដែលសរសេរជាភាសាខ្មែរដោយអ្នកជំនាញបារាំង-ខ្មែរ ត្រូវបានដាក់បញ្ចូលទៅក្នុងកម្មវិធីសិក្សាផ្នែកពុទ្ធចក្រផងដែរ។

ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយកំណែទម្រង់នេះហាក់ដូចជាមិនសូវមានប្រសិទ្ធភាពនិងនៅតែមិនអាចទាញចំណាប់អារម្មណ៍ពីប្រជាជនខ្មែរបានដដែល។ ដោយខកចិត្តពីកំណែទម្រង់ថ្មីនេះ អាជ្ញាធរបានចេញគោលនយោបាយផាកពិន័យដល់អាណាព្យាបាលសិស្សដែលមិនបញ្ជូនកូនទៅសាលារៀន។ ព្រះបាទស៊ី​ សុវត្ថិបានចេញនូវព្រះរាជក្រឹត្យមួយ ចុះនៅថ្ងៃទី១០ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩១១[xix] បានចែងថាមាតាបិតានឹងត្រូវផាកពិន័យជាប្រាក់ពីអាជ្ញាធរប្រសិនណាបើពួកគេមិនបានបញ្ជូនកូនរបស់ពួកគេដែលមានអាយុលើសពីប្រាំបីឆ្នាំទៅសាលារៀន។

ជំហានទី ២ នៃកំណែទម្រង់វិស័យអប់រំនេះគឺការពង្រឹងគុណភាពគ្រូបង្រៀនក្នុងស្រុកដោយការរៀបចំឲ្យមាននូវប្រព័ន្ធស្តង់ដារនៃការបណ្តុះបណ្តាលគ្រូបង្រៀននិងការត្រួតពិនិត្យសាលារៀន។ នៅឆ្នាំ ១៩២៤ មន្រ្តីអាណានិគមបានបង្កើតវិទ្យាស្ថានគរុកោលស្យនៅខេត្តកំពត។ នៅឆ្នាំ ១៩៣០ វិទ្យាស្ថានបានផ្តល់នូវការបណ្តុះបណ្តាលដល់ព្រះសង្ឃដែលជាគ្រូជំនាន់ថ្មីចំនួន ៥៣ រូបនិងគ្រោងពង្រីកគម្រោងនៅទូទាំងប្រទេស។ ក្នុងរយៈពេល ២៨ ឆ្នាំ (១៩២៤-១៩៥២) សាលាបឋមសិក្សានៅតាមវត្តអារាមចំនួន ១៤៤៧ ខ្នង ត្រូវបានជួសជុលឡើងវិញមានសិស្សសិក្សាចំនួន ៧៦ ៩៤៣ នាក់ បានចុះឈ្មោះចូលរៀន ហើយគ្រូបង្រៀនចំនួន ១ ៨០១០ នាក់ត្រូវបានបណ្តុះបណ្តាលយ៉ាងត្រឹមត្រូវតាមរយៈវិទ្យាស្ថានគរុកោសល្យដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅតាមបណ្ដារខែត្រនានា។[xx]

កំណែទម្រង់ទាំងស្រុងនៃការអប់រំនៅក្នុងប្រទេសខ្មែរនាសម័យនោះ គឺមានមានការចំណាយថវិកាជាតិតិចតួចបំផុត ដោយសារតែវត្តអារាមបានផ្តល់អាគារសិក្សា និងគ្រូងបង្រៀនដែលជាព្រះសង្ឃ បានបង្រៀនដោយមិនយកកម្រៃអ្វីឡើយ។ ប៉ុន្តែគ្រូបង្រៀនដែលជាព្រះសង្ឃមួយចំនួន បានលាចាកសិក្ខាបទ ដើម្បីចូលប្រឡូកចូលទៅក្នុងសង្គមទំនើបដែលមានសេដ្ឋកិច្ចកំពុងតែរីកលូតលាស់នាសម័យនោះ។ ចលនានេះអាចជាការផ្ដល់ឱកាសដោយផ្ទាល់ ឬប្រយោលដល់ក្រសួងអប់រំ ដើម្បីពិចារណាផ្លាស់ប្ដូរកំណែទម្រង់ពីសាលាវត្តទៅសាលារដ្ឋវិញ។[xxi] ការផ្លាស់ប្តូរនេះគឺជាអន្តរកាលដ៏សំខាន់មួយនៅក្នុងវិស័យអប់រំនៅកម្ពុជា។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយចលនានៃការកែទម្រង់បានទទួលផលប្រយោជន៍ភាគច្រើននៅតាមបណ្តាខេត្តមួយចំនួនដូចជាខេត្តកំពតបាត់ដំបង ពោធិ៍សាត់ និងព្រៃវែង។ ចំណែកឯខែត្រដទៃទៀតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានៅតែចាត់ទុកថាកំណែទម្រង់វិស័យអប់រំរបស់បារាំងគឺជា «រឿងគ្រោះថ្នាក់មួយដល់ព្រះពុទ្ធសាសនា»។[xxii] ជាការពិតណាស់ ការកែទម្រង់វិស័យអប់រំរបស់បារាំង ពិតជាបានធ្វើឲ្យប្រជាប្រិយភាពនៃសាលាវត្តធ្លាក់ចុះមែន។ បន្តិចម្ដងៗ សង្គមសង្ឃបានបាត់បង់តួនាទីដ៏សំខាន់របស់ពួកគេនៅក្នុងវិស័យអប់រំ ចាប់តាំងពីប្រព័ន្ធអប់រំបែបសម័យទំនើបបានរីកចម្រើនឡើង។[xxiii] មិនយូរមិនឆាប់ វិស័យអប់រំផ្នែកអាណាចក្របានបោះជំហានទៅមុនផ្នែកពុទ្ធចក្រ និងបានក្លាយខ្លួនទៅជាស្ថានប័នផ្ដល់ចំណេះដឹងដ៏សំខាន់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។

អត្ថបទដោយ៖ សាន ពិសិទ្ធិ

---

[i] Sideth S. Dy and Akira Ninomiya. “Basic Education in Cambodia: The Impact of UNESCO OnPolicies in the 1990s.” Ed. Gene V. Glass. Education Policy Analysis Archives 11 (2003): 4. Print. 

[ii] Ibid. 

[iii] Ibid. 226. 

[iv] Harris. Cambodian Buddhism: History and Practice. 139. Print. 

[v] Penny Edwards. “Making a Religion of the Nation and Its Language: The French Protectorate (1863–1954) and the Dhammakāy.” Ed. John Marston and Elizabeth Guthrie. History, Buddhism, and New Religious Movements in Cambodia (2006): 64. Print. 

[vi] វាន់ឌី កាអុន. “ប្រវត្តិសាស្ដ្រនៃប្រទេសកម្ពុជាៈ អភិក្រមទំនើបកម្មនៅជំនាន់ហ្លូងនរោត្តម និងហ្លូងស៊ីសុវត្តិ” Men Vuth. 29 Jan. 2017. Web. 13 Feb. 2018. 

[vii] Sam Rany, “Cambodia’s Higher Education Development in Historical Perspectives (1863-2012).” International Journal of Learning and Development. 226. Print. 

[viii] Thomas Clayton. “Restriction or Resistance? French Colonial Educational Development in Cambodia.” Ed. Gene Glass. Education Policy Analysis Archives 3 (1995): 7. Print.

[ix] Harris. Cambodian Buddhism: History and Practice. 127. Print.

[x] Ibid.

[xi] Anne Ruth Hansen. How to Behave: Buddhism and Modernity in Colonial Cambodia, 1860-1930 (Honolulu: U of Hawai’i, 2011) 123. Print. 

[xii] In Cambodia, all children must pass through the pagoda. They learn to read and write there and that is the extent of it…But will the monks accept following and dispensing a new [form of] education? The monks remain completely outside of the influence of the administration. On this independent body our influence must be as discreet as possible so as not to awaken sensitivities. Ibid.

[xiii] Karuna Kusalasaya. Buddhism in Thailand: Its past and Its Present (Bangkok: Mental Health House, 2001) 24-5. Print. 

[xiv] Tavivat Puntarigvivat. Thai Buddhist Social Theory. Ed. Chris Stanford (Bangkok: Institute of Research and Development, The World Buddhist U, 2013) 34-43. Print. 

[xv] Ibid. 37. 

[xvi] Ibid. 37. 

[xvii] Harris. Cambodian Buddhism: History and Practice. 125. Print. 

[xviii] Ibid. 

[xix] Ibid.

[xx] Ibid.

[xxi] Ibid.

[xxii] Ibid.

[xxiii] Ibid.

[xxiii] “Buddhism in Cambodia.” Khmer-Buddhist Educational Assistance Project (Keap). N.p., n.d. Web. 12 Feb. 2018. 

[xxiii] Prof. K.T.S. Sarao, “Chapter 3. Heritage and Acculturation, Brahmanical-Hindu and Animistic Practices in Modern Cambodian Buddhism.” Buddhism in the Mekong Region. Ed. Thich Nhat Tu. (Ho Chi Minh City: Vietnam National U-HCMC, 2015) 516-24. Print. 

[xxiii] Sideth S. Dy and Akira Ninomiya. “Basic Education in Cambodia: The Impact of UNESCO OnPolicies in the 1990s.” Ed. Gene V. Glass. Education Policy Analysis Archives 11 (2003): 4. Print. 

[xxiii] Ibid. 

[xxiii] Ibid. 226. 

[xxiii] Harris. Cambodian Buddhism: History and Practice. 139. Print. 

[xxiii] Penny Edwards. “Making a Religion of the Nation and Its Language: The French Protectorate (1863–1954) and the Dhammakāy.” Ed. John Marston and Elizabeth Guthrie. History, Buddhism, and New Religious Movements in Cambodia (2006): 64. Print. 

[xxiii] វាន់ឌី កាអុន. “ប្រវត្តិសាស្ដ្រនៃប្រទេសកម្ពុជាៈ អភិក្រមទំនើបកម្មនៅជំនាន់ហ្លូងនរោត្តម និងហ្លូងស៊ីសុវត្តិ” Men Vuth. 29 Jan. 2017. Web. 13 Feb. 2018. 

[xxiii] Sam Rany, “Cambodia’s Higher Education Development in Historical Perspectives (1863-2012).” International Journal of Learning and Development. 226. Print. 

[xxiii] Thomas Clayton. “Restriction or Resistance? French Colonial Educational Development in Cambodia.” Ed. Gene Glass. Education Policy Analysis Archives 3 (1995): 7. Print.

[xxiii] Harris. Cambodian Buddhism: History and Practice. 127. Print.

[xxiii] Ibid.

[xxiii] Anne Ruth Hansen. How to Behave: Buddhism and Modernity in Colonial Cambodia, 1860-1930 (Honolulu: U of Hawai’i, 2011) 123. Print. 

[xxiii] In Cambodia, all children must pass through the pagoda. They learn to read and write there and that is the extent of it…But will the monks accept following and dispensing a new [form of] education? The monks remain completely outside of the influence of the administration. On this independent body our influence must be as discreet as possible so as not to awaken sensitivities. Ibid.

[xxiii] Karuna Kusalasaya. Buddhism in Thailand: Its past and Its Present (Bangkok: Mental Health House, 2001) 24-5. Print. 

[xxiii] Tavivat Puntarigvivat. Thai Buddhist Social Theory. Ed. Chris Stanford (Bangkok: Institute of Research and Development, The World Buddhist U, 2013) 34-43. Print. 

[xxiii] Ibid. 37. 

[xxiii] Harris. Cambodian Buddhism: History and Practice. 125. Print.