«មនុស្សទាំងអស់កើតមកមានសេរីភាព និងសមភាពក្នុងផ្នែកសេចក្តីថ្លៃថ្នូរ និងសិទ្ធិ ហើយគប្បីប្រព្រឹត្តចំពោះគ្នាទៅវិញទៅមក ក្នុងស្មារតីភាតរភាពជាបងប្អូន»។ 

សេចក្តីប្រកាសជាសាកលស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្ស បោះពុម្ពផ្សាយដោយការិយាល័យឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្សប្រចាំកម្ពុជា។

ឃ្លាខាងលើនេះគឺជាខសន្យាដែលបានកត់ត្រានៅក្នុងមាត្រា ១ ក្នុងចំណោមមាត្រាទាំង ៣០ នៃ «សេចក្តីប្រកាសជាសាកលស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្ស» ដែលបានប្រារព្ធធ្វើឡើងកាលពី ឆ្នាំ ១៩៤៨។ សន្និបាតនេះ មានការចូលរួមពិភាក្សាគ្នារវាងថ្នាក់ដឹកនាំជុំវិញពិភពលោក ដើម្បីទទួលស្គាល់តម្លៃនៃជីវិតមនុស្សជាតិ។ ការពិភាក្សានេះ បានឈានដល់ការព្រមព្រៀងគ្នាលុបបំបាត់ការរើសអើងជាតិកំណើត ពណ៌សម្បុរ វប្បធម៌ សាសនា នយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច។ មិនខុសពីប្រទេសដទៃនោះទេ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ក៏បានទទួលយកខសន្យាទាំង ៣០ មាត្រានោះ មកដាក់បញ្ចូលនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ខ្លួន ក្នុងគោលបំណងអនុវត្តនិងលើកស្ទួយតម្លៃសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្លួនដែរ។

សន្និបាតនេះ បានបង្ហាញពីគុណតម្លៃជាច្រើនប្រការ ប៉ុន្តែប្រការមួយដែលយើងមិនអាចមើលរំលងបាននោះ គឺសន្និបាតនេះដូចជាបានឆ្លុះបញ្ចាំងអំពីពុទ្ធវចនៈ ស្តីអំពីការបានយោនយកកំណើតកើតមកជាមនុស្ស ដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់ចាត់ទុកថាជារឿងដ៏កម្របំផុត និង ជាលាភដ៏ធំបំផុតមួយ (កិច្ឆោ មនុស្សបដិលាភោ)។  កំណើតជាមនុស្សនេះជាកំណើតមួយដែលមានសំណាងជាងកំណើតសត្វដទៃផ្សេងទៀត ព្រោះថាកំណើតជាមនុស្សនេះ ព្រះពុទ្ធអង្គបានប្រាប់ថា មនុស្សមាន «ធម្មសញ្ញា» សម្រាប់សម្គាល់រឿងល្អ អាក្រក់ បុណ្យ បាប គុណ ទោស និងហេតុ ផលជាដើម។ ធម្មសញ្ញានេះហើយដែលនាំឱ្យក្រុមមនុស្សមានលទ្ធភាពធ្វើសង្គមូបនីយកម្ម (Socialization) រហូតឈានដល់ការបង្កើតរដ្ឋ និងការបង្កើតរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដើម្បីថែរក្សាសណ្ដាប់ធ្នាប់សង្គមដែលពួកគេកំពុងតែរស់នៅ។ ច្បាប់នៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ឬភាសានៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាហៅថា សីលនិងវិន័យ នោះ គឺជាកិច្ចសន្យាសង្គមមួយ ដែលក្រុមមនុស្សជាតិបានព្រមព្រៀងគ្នាបង្កើតឡើង ក្នុងគោលបំណងការពារសុវត្ថិភាពក្រុមមនុស្សដែលងាយរងគ្រោះ ពីការបំភិតបំភ័យ ឬការបៀតបៀនដោយកម្លាំងកាយក្ដី កម្លាំងប្រាជ្ញាក្ដី ពីសំណាក់ក្រុមមនុស្សផ្សេងទៀតដែលមានឬទ្ធានុភាព នៅក្នុងសង្គមរបស់ពួកគេ។

សីល វិន័យ ច្បាប់ ឬកិច្ចសន្យាសង្គមដែលបានកំណត់គុណតម្លៃថាកំណើតមនុស្សនេះ មានលក្ខណៈផ្ទុយ ឬល្អប្រសើរជាងកំណើតសត្វផ្សេងៗ ដែលជាទូទៅពពួកសត្វទាំងនោះ ពុំមានឱកាសនិងលទ្ធភាពគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីអង្គុយចចារគ្នារកចំណុចរួមណាមួយ ដើម្បីបង្កើតទៅជាកិច្ចសន្យាសង្គម ក្នុងគោលដៅថែរក្សាសុវត្តិភាព និងស្ថិរភាពសង្គមដែលពួកគេកំពុងតែរស់នៅនោះទេ។ ការរស់នៅដោយមិនមានច្បាប់ជានីតិភិបាល ដូចនេះហើយ ទើបបណ្ដាលឱ្យពួកគេរស់នៅជាមួយនឹងភាពភ័យខ្លាច និងការមិនទុកចិត្តគ្នាទៅវិញទៅមក ជាពិសេស ពពួកសត្វដែលមានកម្លាំងទន់ខ្សោយដែលឆីស្មៅជាអាហារ (ពពួកតិណវាសី) តែងតែមានអារម្មណ៍ភ័យខ្លាច ឬទទួលសំពាធពីការតាមប្រមាញ់យកទៅធ្វើជាចំណីអាហាររបស់ពពួកសត្វដែលមានកម្លាំងខ្លាំងជាងពួកគេ (ពពួកមំសវាសី)។ ប្រសិនបើជីវិតពួកគេរស់នៅជាមួយនឹងភាពភ័យខ្លាចដូចនេះ តើនឹងអាចអនុញ្ញាតឱ្យពួកគេមានឱកាសមកអង្គុយសញ្ចឹងគិតរកគំនិតល្អៗ ឯណានឹងបានដើម្បីមកអភិវឌ្ឍសង្គម ឬមកបង្កើតបច្ចេកទេស សម្ភារៈផ្សេងៗ ដើម្បីសម្រួលដល់ការរស់នៅរបស់ខ្លួនឱ្យមានភាពល្អប្រសើរជាងមុនបាននោះ?

នៅក្នុងចុងស.វ.ទី ១៨ និងដើម ស.វ. ទី១៩ គឺជាសករាជមួយដែលមនុស្សជាតិចាប់ផ្ដើមអភិវឌ្ឍ និងកែប្រែរបៀបរបបរស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់ខ្លួន តាមរយៈការផ្លាស់ប្ដូររបត់នៃការចិញ្ចឹមជីវិត ដែលធ្លាប់តែពឹងផ្អែកលើ     វិស័យកសិកម្មតែម្យ៉ាង ដោយងាកមកពឹងអាស្រ័យលើវិស័យឧស្សាហកម្មវិញជាបន្ថែមទៀត។ របត់នេះ ត្រូវបានស្គាល់ជាទូទៅថាជា «បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម» ដែលមានផ្ដើមចេញពីក្រុមប្រទេសនៅក្នុងតំបន់អឺរ៉ុប។ នៅក្នុងដំណាក់កាលនៃបដិវត្តន៍នេះ មនុស្សបានប្រើប្រាស់ចំណេះដឹងកម្រិតខ្ពស់របស់ខ្លួន ដើម្បីផលិតគ្រឿងចក្រ ម៉ាស៊ីន និងសម្ភារៈបច្ចេកវិទ្យាថ្មីៗ ដើម្បីអភិវឌ្ឍការរស់នៅរបស់ខ្លួនពីបែបចាស់បុរាណ ទៅជាការរស់នៅបែបទំនើបស៊ីវិល័យវិញ។ ការអភិវឌ្ឍនោះ ក៏រាប់បញ្ចូលទាំងការធ្វើទំនើបកម្មគ្រឿងសព្វាវុធយុទ្ធភណ្ឌ ឱ្យកាន់តែមានប្រសិទ្ធភាពខ្ពស់ជាងមុនផងដែរ។ ឈានចូលដល់ស.វ.ទី ២០ ភ្លាម បច្ចេកវិទ្យា និងសព្វាវុធយុទ្ធភណ្ឌដែលទំនើបៗទាំងនោះ ត្រូវបានប្រទេសនានាយកទៅធ្វើតេស្ដសាកល្បងកម្លាំងគ្នា នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកទាំង ២ លើក យ៉ាងគគ្រឹកគគ្រេង។ ការប្រជែងកម្លាំងគ្នានៅក្នុងសង្រ្គាមជាប្រវត្តិសាស្រ្ដទាំង ២ លើកនេះ បានឆក់យកជីវិតមនុស្សជាតិជាង ៥០ លាននាក់ រួមបញ្ជូលទាំងការខូចខាតសេដ្ឋកិច្ច វិនាសទ្រព្យសម្បត្តិ និងបានបន្សល់ទុកនូវស្រ្ដីមេម៉ាយ ក្មេងកំព្រា និងជនពិការរាប់សិនលាននាក់ទៀត ឱ្យរស់នៅក្នុងសោកនាដកម្ម។ ចំនួននេះនៅមិនទាន់រាប់បញ្ចូលនូវសោកនាដកម្មដែលបង្កមកពីសង្រ្គាមស៊ីវិលនៅក្នុងតំបន់អាស៊ី ជាពិសេសគឺបដិវត្តន៍វប្បធម៌នៅក្នុងប្រទេសចិន និងសង្រ្គាមជាង ៣ ទសវត្សរ៍នៅប្រទេសកម្ពុជានោះទេ។ វិនាសកម្មនេះ បានរុញច្រានប្រជាជាតិនីមួយៗ ឱ្យធ្លាក់ចូលទៅក្នុងវិបត្តិសង្គមដ៏ធ្ងន់ធ្ងរបំផុតមួយ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដមនុស្សជាតិ។

វិនាសកម្មទាំងអស់នេះ កើតឡើងពីអំនួតដែលយល់ឃើញថា ជីវិតមនុស្សមួយក្រុមនេះ មានតម្លៃថ្លៃជាងជីវិតមនុស្សមួយក្រុមផ្សេងទៀត រហូតឈានដល់ដំណាក់កាលមួយដែលមនុស្សមិនអាចផ្ដល់តម្លៃឱ្យជីវិតក្រុមមនុស្សដែលមានជាតិកំណើត ពណ៌សម្បុរ ឬប្រព័ន្ធនយោបាយផ្សេងពីក្រុមខ្លួនបាន។ បន្តិចម្ដងៗ ទស្សនៈបែបនេះបាននាំទៅរករបបទាសភាព ឬសង្រ្គាមកាប់សម្លាប់គ្នាជាដើម។ ដូចនេះហើយ ដើម្បីចៀសវាងវិនាសកម្មខាងលើ កុំឱ្យកើតមានសារជាថ្មីម្ដងទៀត ផ្នត់គំនិតបែបនេះត្រូវតែធ្វើការផ្លាស់ប្ដូរចេញ ឬយ៉ាងហោចណាស់ក៏គួរតែមានកិច្ចសន្យាសង្គមណាមួយ ក្នុងការទប់ស្កាត់ការយកគំនិតបែបនោះ ទៅអនុវត្តសារជាថ្មីដែរ។  ព្រះពុទ្ធសាសនា បានបង្ហាញពីតម្រូវការបែបនេះ នៅក្នុងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក ដោយនៅក្នុងព្រះសូត្រមួយដែលមានឈ្មោះថា៖ «ចក្កវត្តិសូត្រ»  ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់បានរៀបរាប់ពីសារៈសំខាន់នៃគោលការណ៍ដឹកនាំបែប «ធម្មា  ធិបតេយ្យ» របស់ស្ដេចចក្រពត្តិ ក្នុងការធានាបាននូវស្ថិរភាព វឌ្ឍនភាព និងគុណភាពនៃជីវភាពបស់រាស្រ្ដប្រជានៅក្នុងដែនអាណាចក្រគ្របគ្រងរបស់ទ្រង់។ នៅក្នុងព្រះសូត្រដដែលនោះ ព្រះពុទ្ធអង្គក៏ទ្រង់បានបង្ហាញពីមូលហេតុដែលនាំទៅរកភាពចលាចលនៃសង្គម ដែលបណ្ដាលមកពីការបោះបង់ការដឹកនាំតាមគោលការណ៍បែប ធម្មាធិតេយ្យចោល។ ការបោះបង់ចោលគុណធម៌របស់ប្រមុខដឹកនាំ បាននាំទៅរកការបែបបាក់គ្នានៅក្នុងសង្គម និងការធ្វើសង្គ្រាមកាប់សម្លាប់គ្នា ដែលជាមូលហេតុធ្វើឱ្យអាយុមនុស្សកាន់តែថយចុះបន្តិចម្ដងៗ រហូតធ្លាក់មកនៅត្រឹមតែមនុស្សម្នាក់អាចរស់នៅបានតែ ១០ ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះជាមធ្យមនាសម័យនោះ។  ការថយចុះនៃអាយុរបស់មនុស្សមកនៅត្រឹម ១០ ឆ្នាំនៅក្នុងចក្កវត្តិសូត្រ ការបាត់ជីវិតមនុស្សជាង ៥០ លាននាក់នៅក្នុងសង្រ្គាមលោកទាំង ២ លើក ការបាត់បង់ជីវិតប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជាជាង ៤ លាននាក់នៅក្នុងសង្រ្គាមជាង ៣ ទសវត្សរ៍ រួមទាំងការព្រាត់ប្រាស់សមាជិកគ្រួសារ ការបន្សល់ទុកនូវជនពិការ ក្មេងកំព្រា និងភាពអត់ឃ្លាននេះហើយ ដែលជាសាររំលឹកដល់មនុស្សជាតិគ្រប់រូបថា ដល់ពេលវេលាហើយដែលមនុស្សត្រូវតែយក «ធម្មសញ្ញា» មកប្រើប្រាស់ជាបន្ទាន់ បើមិនធ្វើដូចនេះទេ ជីវិតមនុស្សរាប់សិបលាននាក់ទៀតនឹងបាត់បង់ជាបន្តបន្ទាប់។

ការចុះកតិកាសញ្ញាឈប់កាប់សម្លាប់គ្នា ដោយព្រមព្រៀងរក្សាសីលប្រាំដែលមានរៀបរាប់នៅក្នុងចក្ក   វត្តិសូត្រក្ដី សេចក្តីប្រកាសជាសាកលស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្សក្ដី  និងកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសក្ដី គឺជាសមិទ្ធផលដែលប្រសូតចេញពីការភ្ញាក់រលឹករបស់មនុស្សជាតិ បន្ទាប់ពីបានឆ្លងកាត់វិនាសកម្មដែលកើតឡើងដោយការមិនបានគោរពសិទ្ធិរស់រានមានជីវិតរបស់មនុស្សផងគ្នា។ អាចនិយាយបានថា <អវត្តមាននៃធម្មសញ្ញា> ក្នុងឋានៈជាមនុស្សភាវៈនេះ បានផ្ដល់នូវទុក្ខសោកវេទនាដល់សង្គមមនុស្សជាតិយ៉ាងខ្លាំង។

ក្នុងព្រះធម្មទេសនាដំបូង ដែលមានឈ្មោះថា៖ «ធម្មចក្កប្បវត្តនសូត្រ» ដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់បានបង្រៀនអ្នកបួសទាំង ៥ រូប ពីវិថីជីវិតបែបកណ្ដាលនិយម ដែលមានអង្គ ៨ ក្នុងការធ្វើដំណើរឈ្មោះទៅរកការរំលត់សេចក្តីទុក្ខ (ទុក្ខនិរោធ) នោះ យើងឃើញមានអង្គ ៣ ក្នុងចំណោមអង្គទាំង ៨ នោះបានរៀបរាប់ពីវិថីជីវិតមួយដែលគោរពសិទ្ធិអ្នកដទៃ តាមរយៈការប្រុងប្រយ័ត្នលើការបញ្ចេញប្រតិកម្មរបស់ខ្លួនម្នាក់ៗ ទៅកាន់សង្គមខាងក្រៅ។  អង្គទាំង ៣ នោះរួមមាន៖

១.       សម្មាវាចាៈ ការទទួលបានសិទ្ធិនិយាយពាក្យពិត ឬការគោពសិទ្ធិទទួលបានព័ត៏មានពិត តាមរយៈការប្រើប្រាស់ពាក្យសម្ដីត្រឹមត្រូវ វៀរចាកការភូតកុហកបោកប្រាស់ (មុសាវាទា វេរមណី) ការញុះញង់ ការនិយាយបែបហឹង្សានិយម ឬការនិយាយពាក្យកំប្លែងលេងសើចយកជាការមិនបានជាដើម ដែលធ្វើឱ្យអ្នកស្ដាប់មិនទទួលបានចំណេះដឹង ក៏ដូចជាប្រយោជន៍ណាមួយពីពាក្យសម្ដីទាំងអស់នោះ។

២.       សម្មាកម្មន្តៈ ការគោរពសិទ្ធិរស់រានមានជីវិតរបស់មនុស្សសត្វ ដោយការវៀរចាកការកាប់សម្លាប់ (បាណាតិបាតា វេរមណី) , ការគោរពសិទ្ធិជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិទៅលើទ្រព្យសម្បត្តិលក្ខណៈជាបុគ្គលក្ដី លក្ខណៈជាសមូហភាពក្ដី តាមរយៈការវៀរចាកការលួចទ្រព្យសម្បត្តិអ្នកដទៃ (អទិន្នាទានា វេរមណី),  ការគោរពសិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការជ្រើសរើសដៃគូជីវិតរបស់អនាគតប្ដីប្រពន្ធ ដោយការវៀរចាកការប្រព្រឹត្តិខុសក្នុងរឿងកាមគុណទាំងឡាយ (កាមេសុមិច្ឆាចារា វេរមណី) ។

៣.       សម្មាអាជីវៈ ការឱ្យតម្លៃទៅលើបទដ្ឋាននៃការចិញ្ចឹមជីវិតត្រឹមត្រូវ ស្របច្បាប់ជាតិនិងច្បាប់អន្តរជាតិ ដោយការលះបង់ការធ្វើជំនួញដែលខុសច្បាប់ និង គ្មានសីលធម៌ ៥ យ៉ាងគឺ៖ ការជួញគ្រឿងស្រវឹង ការជួញគ្រឿងញៀន ការជួញមនុស្ស  ការជួញសត្វ និងការជួញសស្រ្ដាវុធនានា។

គោលការណ៍ខាងលើនេះ ប្រសិនបើត្រូវបានយកទៅអនុវត្តដោយល្អត្រឹមត្រូវនោះ នឹងអាចផ្លាស់ប្ដូរ បុគ្គលធម្មតា សង្គមធម្មតា និងប្រទេសធម្មតា ទៅជាអរិយបុគ្គល អរិយសង្គម និងអរិយប្រទេស បានដោយពិតប្រាកដ។ ដូចដែលព្រះករុណាគុណម្ចាស់និងញាតិញោមបានដឹងហើយថា បន្ទាប់ពីបានត្រាស់ដឹងជាព្រះពុទ្ធហើយ ព្រះសមណគោត្តមបានទទួលស្គាល់ថាសត្វទាំងឡាយ (វេនេយ្យសត្វ) សុទ្ធតែមានសិទ្ធិទទួលបាននូវការទូន្មានអប់រំដើម្បីផ្លាស់ប្ដូរទស្សនៈនិងផ្នត់គំនិត (ទិដ្ឋិ និងសង្កប្បៈ) ពីឋានៈជាបុគ្គលបុថុជ្ជនធម្មតា ទៅជាបុគ្គលមានការយល់និងការគិតដ៏ត្រឹមត្រូវ (អរិយជន) ដែលមានសមត្ថភាពអាចរំលត់សេចក្តីទុក្ខបានដូចព្រះអង្គដែរ។ សិទ្ធិដែលអាចទទួលបានឋានៈជាអរិយជន ឬជនដ៏ប្រសើរនៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនានេះ មិនត្រូវបានកំណត់ដោយជាតិកំណើត ពណ៌សម្បុរ ភេទ វណ្ណៈសង្គម សាសនា ឬទ្រព្យសម្បត្តិឡើយ។ បុគ្គលគ្រប់រូបអាចទទួលបានសិទ្ធិនេះក្នុងឋានៈជាមនុស្ស ដែលមានធម្មសញ្ញាគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការពិចារណារកហេតុផល។

នៅក្នុងប្រទេសបណ្តាប្រទេសដែលគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជាប្រទេសកម្ពុជាជាដើម ប្រជារាស្រ្ដនៅក្នុងប្រទេសមួយនេះ តែងហៅព្រះមហាក្សត្រ និង អ្នកដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ ថាជា «ព្រះសម្មតិទេព» ឬ «ទេវតាដោយសន្មតិ» ដោយក្ដីរំពឹងថា អ្នកដឹកនាំទាំងនោះ មានព្រះរាជា ព្រមទាំងក្រុមមន្រ្តីនៅក្រោមបារមីទ្រង់ នឹងអាចផ្លាស់ប្ដូរស្ថានមនុស្សធម្មតានេះ ឱ្យមានភាពរុងរឿងត្រចះត្រចង់ដូចជាស្ថានទេវតា ដែលមានរៀបរាប់នៅក្នុងគម្ពីរ មានឆ្លាក់នៅតាមប្រាសាទនានា និងមានគូរជាផ្ទាំងគំនូរនៅតាមវត្តអារាមទូទាំងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។ នៅក្នុង «មហាបរិនិព្វានសូត្រ» ព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់បានប្រដូចក្រុមស្ដេចលិច្ឆវីទៅនឹងទេវតាថា៖ «ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ពួកភិក្ខុណា មិនដែលឃើញពួកទេវតា នៅក្នុងឋានតាវត្តិង្ស…….ចូរមើលលិច្ឆវីបរិស័ទ ចូរសង្កេតមើលលិច្ឆវិបរិស័ទ ពិនិត្យមើលលិច្ឆវិបរិស័ទ ដែលប្រហែលគ្នានឹងទេវតា នៅក្នុងឋានតាវត្តិង្ស»។  ដូចនេះ ការមិនបានបំពេញព្រះរាជតួនាទីដោយល្អរបស់ស្ដេចចក្រពត្តិក្នុងឋានៈជាព្រះសម្មតិទេព មិនត្រឹមតែមិនបានធ្វើឱ្យព្រះរាជាណាចក្រទ្រង់ក្លាយទៅជាស្ថានសួគ៌សម្រាប់រាស្រ្ដប្រជាតែម្យ៉ាងនោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងបានបង្កឱ្យកើតមានអយុត្តិធម៌សង្គមកើតគ្រោះទុរភិក្ស កើតអំពើចោរកម្ម ឃាតកម្ម…សង្រ្កាមកាប់សម្លាប់គ្នា ។ល។

បជាសុខំ មហុត្តមំ (សេចក្តីសុខរាស្រ្ដ គឺជារបស់ដ៏មហាឧត្តម)  ដែលជាព្រះរាជគោលបំណងដ៏ចម្បងរបស់ព្រះមហាក្សត្រ និងជាគោលដៅដ៏សំខាន់របស់ប្រមុខដឹកនាំប្រទេស នឹងអាចកើតឡើងបានដោយការពង្រឹងការអនុវត្តនីតិភិបាល ការគោរពគោលការណ៍សីល ៥ ការព្រមទទួលស្គាល់សេចក្តីប្រកាសជាសាកលស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្ស និងការគោរពកិច្ចសន្យាសន្តិភាពសង្គមនានា ដែលជាវិថីតែមួយគត់ដែលប្រមុខដឹកនាំប្រទេសអាចអភិវឌ្ឍសង្គមធម្មតាឲ្យទៅជាសង្គមសួគ៌បាន ព្រោះមានតែសីល ឬច្បាប់វិន័យនេះឯង  ដែលជាចំណុចចាប់ផ្ដើមនៃការអភិវឌ្ឍបុគ្គលម្នាក់ៗ និងការអភិវឌ្ឍសង្គមជារួម។  មានតែការរក្សាសីលនិងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សទេ ដែលអាចធានាបានថារាស្រ្ដប្រជាអាចមានអាយុវែង ទោះបីមិនបានវែងដូចអាយុទេវតាក៏ដោយ យ៉ាងហោចណាស់ក៏មិនស្លាប់មុនអាយុកំណត់ដែរ (Life Expectancy)។ មានតែការរក្សាសីលនិងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សទេ ដែលអាចធានាបានថា រាស្រ្ដប្រជាអាចទទួលបានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចល្អ មិនជួបគ្រោះទុរភិក្ស និងមានអាហារបរិភោគគ្រប់គ្រាន់។  មានតែការរក្សាសីល និងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សទេ ដែលអាចធានាបានថា រាស្រ្ដប្រជាមានសន្តិភាពគ្រប់គ្រាន់ និងមិនរស់នៅក្នុងការភ័យខ្លាចព្រោះការគំរាមគំហែងផ្សេងៗ។

អត្ថបទដោយ៖ តេជានន្ទភិក្ខុ សាន ពិសិទ្ធិ សាកលវិទ្យាល័យតាល់តិច (TalTech) ប្រទេសអ៊ីស្តូនី សហភាពអឺរ៉ុប ថ្ងៃអង្គារ ៣កើត ខែមិគសិរ ឆ្នាំឆ្លូវ ត្រីស័ក ព.ស.២៥៦៥ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី ៧ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១

---

ឯកសារពិគ្រោះ

១) សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ បញ្ចមភាគ បាដិកវគ្គ ចក្កវត្តិសូត្រទី ៣ ព្រះត្រៃបិដកខ្មែរលេខ ១៨

២) សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ តតិយភាគ មហាវគ្គ មហាបរិព្វានសូត្រ បិដកខ្មែរលេខ ១៦

៣) «ព្រះបាទធម្មិក» រៀបរៀងដោយឥន្ទប្បញ្ញោភិក្ខុ ហេង មណីចិន្តា បោះពុម្ពផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនាដើម្បីអភិវឌ្ឍន ឆ្នាំ ១៩៩៩។

៥) «សីល ៥» រៀបរៀងដោយឥន្ទប្បញ្ញោភិក្ខុហេង មណីចិន្តា បោះពុម្ពផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនាដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ ឆ្នាំ ១៩៩៦។

៦) «សេចក្តីប្រកាសជាសាកលស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្ស» បោះពុម្ពផ្សាយដោយការិយាល័យឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្សប្រចាំកម្ពុជា។